Kökündən qoparılanlar
Keçən il Bakıya qayıdanda uşaqlığımın böyük hissəsini keçirtdiyim bina və həyət artıq yox idi. Onun yerində hasara alınmış və ekskavatorların qazdığı yekə bir çuxur — bütün xatirələrimin və mənə doğma olan yerlərin qeyb olduğu bir boşluq — var idi.
Məkan bağlılığı bəzən yaxınlarımıza olan hissi-mənəvi bağlılıqdan belə güclü ola bilir. Doğulduğumuz ev, oynadığımız həyət, oturduğumuz parta, yaşadığımız bina — bunlar hamısı emosional olaraq bağlandığımız və yaddaşımızda həkk olan məkanlardır. Uzun müddət bu yerlərdə olmasaq belə, bir vaxtlar oturub kitab oxuduğumuz skamyaya qayıdanda həmin məkanla ani bağlantı qura bilirik. Hal-hazırda Nyu Yorkda çalışan məşhur professor və psixiatr Mindy Fullilove məkana bağlılıq hissini belə ifadə edir:
[..] Məkanlar — binalar, rayonlar, şəhərlər, ölkələr — sadəcə daş və əhəngdən ibarət sığınacaqlar deyil. Bu yerlərdə — zalda rəqs edib, küçədə parada toplaşıb, yataq otağında sevişib, mətbəxdə ziyafət hazırlayıb — yaşadığımıza görə hər bir məkan özlüyündə müəyyən səslər, qoxular, hisslərlə dolur və həmin anları necə yaşadığımızın təcəssümünə çevrilir. Köhnə sinif otağına daxil olanda lövhədə təbaşirin iyi sinif yoldaşlarımızın və orada keçən dərslərin, eləcə də sıxıntılarımızın və arzularımızın xatirələrini vərəqləməyə bizi vadar edir.
Bu səbəbdən biz həmin quru daş sandığımız yerlərin bir hissəsinə çevrilirik, və onlardan müstəqil yaşamaq, bağlantılarımızı kəsib tullamaq bizə çətin gəlir. Bu hissi Professor Fullilove kökündən qopma şoku (ingiliscə “root shock”) adlandırır:
Kökündən qopma şoku insanın emosional ekosisteminin tamamilə və ya qismən dağıdılmasına cavab olaraq yaranan travmatik stres reaksiyasıdır.
Bu cavab reaksiyası fiziki ağrıdan yaranan şoka bənzər əlamətlərə malikdir. Başqa sözlə, evini itirmiş və ya doğma yerlərdən didərgin düşmüş insanlar fizioloji travmaya bənzər ağrı keçirirlər. Fikrimcə, buna görə kökündən qoparılan insanlar məkan bağlılığını itirməyə və ya özünümüdafiə mexanizmi olaraq, məkan anlayışını bir qədər mücərrədləşdirməyə meylli olurlar.
Yəqin ki, siz də mənim kimi kökündən qopma şoku haqqında oxuyanda qeyri-ixtiyarı Bakıdakı qızğın şəhərsalma nəticəsində evlərindən olan insanları fikirləşdiz. Təəssüf ki, bu məndən və ailəmdən də yan keçməyib. Bu bir növ Bakı sakinlərini birləşdirən bir travmadır. Əvvəllər Montin adlandırılan, indiki Nərimanov rayonu ərazisində yerləşən binamızın 2017-ci ildə sökülməsindən sonra həmin yerlərə qayıdanda eyni yuxarıda təsvir olunan hissləri keçirdim.
Uşaqlığımın böyük hissəsini keçirtdiyim bina və həyət artıq yox idi. Onun yerində hasara alınmış və ekskavatorların qazdığı yekə bir çuxur — bütün xatirələrimin və mənə doğma olan yerlərin qeyb olduğu bir boşluq — var idi. Həmin an keçirdiyim hissləri hər dəfə təxminən 90-cı illərin sonunda bizim tərəflərdə çəkilmiş bu videoya baxanda yenidən keçirirəm. İndi həmin yerlər bəlkə də daha baxımlı görünsə belə, kökündən qopma şoku istər-istəməz bir növ travma hissi yaşadır. Bu şok hissini keçirmiş biri olaraq, evindən didərgin salınmış, öz istəyinə zidd olaraq ocağını tərk etməyə məcbur qalmış insanları daha çox empatiya və anlayışla qarşılamağa başladım.
Gələn dəfə bir də nə vaxt həmin doğma məkana qayıdacağımı hələ ki dəqiq bilmirəm. Amma kökündən qoparılmış biri kimi yenə oralara qayıdanda keçmiş travmanın yenidən yada düşəcəyinə əminəm.
