Qəlbiqara təhsil
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində qəlbiqara “hər şeyə, hər kəsə şübhə ilə baxan, heç kəsin xoşbəxtliyini istəməyən, hər şeydə bir pislik görən” kimi təfsir olunur. Sovet təfəkkürünün məhsulu olan təhsil sistemimiz bizə məhz qəlbiqara olmağı öyrədir.
Keçən həftə Moskvada Rusiyanın ən öndə təhsil və maarif işçilərinin, pedaqoqlarının qatıldığı beynəlxalq təhsil konfransında iştirak edirdim. Öz çıxışım da daxil olmaqla, hər bir spikerin təqdimatına aid edilən şərhlər və verilən sualları eşitdikdən sonra bu qənaətə gəldim ki, hamı ora səhv axtarmağa gəlmişdi. Nə qədər məzəli bir müşahidə olsa da, acı həqiqət odur ki, Sovet təhsili bizə qəlbiqara olmağı aşılayıb və təəssüf ki bunu bu gün də təhsilimizdə görmək mümkündür.
Qəlbiqaralığı elmi ədəbiyyatda ilk dəfə Aleksandr Zinovyevin 1986-cı ildə çap olunmuş kitabının başlığı olan Homo Sovieticus və ya Sovet İnsanı anlamı vasitəsilə izah etmək mümkündür. Polşalı alim Krzysztof Tyszkanın fikrincə Sovet İnsanı mənəvi cəhətdən kölə vəziyyətindədir və bu köləlik Sovet İnsanı üçün arzu olunan bir vəziyyətdir. Çünki Sovet İnsanı digərlərindən asılı halda yaşayıb müstəqil şəkildə həyati qərarlar vermək iqtidarında deyil. Başqa sözlə, Sovet İnsanını kollektivist düşüncəyə sahib, öz taleyi qarşısında aciz olan və bütün pisliklərin kökünü digərlərində görən biri kimi səciyyələndirmək olar.
“Sən kimsən ki, belə yekə-yekə danışırsan?”, “Sənə kim bu haqqı verib?”, “Görəsən arxasında kimlər dayanır ki, özünə belə əmindir?” kimi ifadələr Sovet İnsanına xarakterik olan qəlbiqaralığın gündəlik həyatımızda özünü biruzə verdiyi sadəcə bir neçə nümunədir. Halbuki Qərb cəmiyyətlərində böyük danışmaq, digərlərinin danışmaq haqqını və özgüvənini sual altına almaq nəinki yanlış, hətta gülünc görsənə bilər.
Krzysztof Tyszka iddia edir ki, yuxarıda təsvir olunan Sovet təfəkkürü təhsil və tərbiyə vasitəsilə aşılanır. Sovetlər Birliyi dağılsa da, bu təfəkkür illərlə eyni qayda və prinsiplərlə dərs deyən Sovet müəllimləri tərəfindən hələ də ötürülməkdədir. Fikrimcə, təhsil sistemi buna iki başlıca yolla nail olur:
(1) Mütləq biliyin və ya hər bir sahədə yanlış və doğrunun olduğunu öyrətməklə
(2) Şagirdləri on bir illik məktəb təhsilinin sonunda “uğur” və ya “uçuruma” hazırlamaqla
Şagirdlərə mütləq biliyin olduğunu, hər şeyi ağ-qara görməyi aşılamaqla onların müstəqil düşünmək və şəxsi fikrini formalaşdırmaq bacarığını əllərindən alırıq. Məktəb təhsilinin kulminasiyası olan buraxılış və qəbul imtahanları vasitəsilə onların taleyini müəyyən etməklə isə Sovet fatalizmini, yəni əlacsızlıq və tale qarşısında insanın aciz olduğunu təlqin etmiş oluruq.
Əslində mən qəlbiqaralığı Eldar Ryazanovun “Qaraj” (1979) kinokomediyasına baxandan sonra daha yaxşı anladım. Filmdə qaraj kooperativinin üzvləri yeni salınacaq şosseni nəzərə alaraq dörd nəfəri “payşiklər” siyahısından çıxarmaq üçün iclas keçirirlər. İclas zamanı aydın olur ki, kooperativin üzvləri arasında rüşvət və tanışlıq vasitəsilə pay almış adamlar var. Buna baxmayaraq, rəhbərlik haqsız olaraq “payşiklər” arasında ən gücsüz və zəif üzvlərin çıxarılmasına nail olub iclası tez bitirmək istəyir. Lakin inadkar kiçik elmi işçi Malayevanın işə qarışması hadisələrin gedişatını tamamilə dəyişir. “Qaraj” filmi Sovet cəmiyyətinin daha böyük problemləri — korrupsiya, özbaşınalıq, nepotizm kimi illətlərindən bəhs etsə də, obrazlar arasındakı dialoqlar eləcə də monoloqlar qəlbiqaralığın bariz təcəssümüdür. Moskvada keçirilən konfrans zamanı hər dəfə auditoriyadan qəlbiqara şərhlər eşitdikcə “Qaraj” filmindən bir sitat yadıma düşürdü:
“Yox, yoldaşlar, bizdə yaxşı iş ola bilməz. [İş] ya kafi olur, ya da qeyri-kafi.” (Rus dilində, “Нет, товарищи, у нас не может быть хорошей работы. Бывает удовлетворительная или неудовлетворительная.”)
Əsla qəlbiqaralığın Sovetlərdən çıxma insanlara xas unikal bir xüsusiyyət olduğunu iddia etmirəm. Qəlbiqara insanlar hər yerdə var və olacaqlar. Lakin dilimizdə digər dillərə birbaşa tərcümə oluna bilməyən mənaya malik “qəlbiqara” sözünün mövcudluğu dərin tarixi, mədəni, linqvistik təhlilə ehtiyac olduğundan xəbər verir.
